Umorzenie udziałów w spółce z o.o. – rodzaje, procedura, skutki podatkowe

Umorzenie udziałów może służyć jako alternatywna forma wypłaty zysków zamiast dywidendy albo narzędzie do stabilizacji struktury właścicielskiej czy też wprowadzenia sukcesji w spółce z o.o.

Umorzenie udziałów to instrument prawny, który może służyć realizacji różnych celów zarówno z perspektywy wspólników, jak i samej spółki. Pozwala on na wyjście ze spółki w sytuacji, gdy nie ma chętnych do nabycia udziałów, a pozostali wspólnicy nie wyrażają woli ich przejęcia. W takim przypadku rozwiązaniem patowej sytuacji może być nabycie udziałów przez spółkę.

Inne funkcje umorzenia udziałów

Umorzenie może także stabilizować strukturę właścicielską, chroniąc wspólników przed przystąpieniem do spółki niepożądanej osoby, na przykład w związku ze śmiercią wspólnika lub jego likwidacją.

Umorzenie udziałów może również stanowić element sukcesji w spółce. Umowa spółki może przewidywać, że udziały zmarłego wspólnika nie przechodzą na jego spadkobierców, lecz podlegają umorzeniu, a spadkobiercy otrzymują stosowną spłatę od spółki. Możliwie jest również wskazanie, iż udziały przejdą na spadkobierców, o ile będą dysponowali określoną cechą np. posiadali uprawnienia do wykonywania określonego zawodu. Ponadto, dobrowolne umorzenie udziałów za wynagrodzeniem może pełnić funkcję alternatywnej formy wypłaty zysków zamiast dywidendy, w szczególności w sytuacji gdy spółka osiąga stratę, choć dysponuje wolnymi środkami, które mogłyby zostać wypłacone wspólnikom. Z kolei umorzenie przymusowe lub automatyczne może mieć charakter sankcyjny i zostać zastosowane w przypadku prowadzenia przez wspólnika działalności konkurencyjnej wobec spółki, niewypełniania przez niego obowiązków (np. wniesienia wkładów, uiszczenia dopłat) czy działania na szkodę spółki, potwierdzonego prawomocnym wyrokiem sądu.

Skutkiem umorzenia jest unicestwienie określonej liczby udziałów, co prowadzi do wygaśnięcia praw i obowiązków związanych z umorzonymi udziałami. Jeżeli umorzenie obejmuje wszystkie udziały danego wspólnika, skutkuje to utratą przez niego statusu udziałowca. Procedura umorzenia jest możliwa dopiero po wpisie spółki do rejestru przedsiębiorców KRS, co oznacza, że nie można przeprowadzić umorzenia udziałów spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji. Kolejnym formalnym warunkiem jest odpowiednie postanowienie w umowie spółki przewidujące możliwość umorzenia udziałów.

PRZYKŁAD:

Udział może być umorzony za zgodą wspólnika w drodze nabycia udziału przez spółkę (umorzenie dobrowolne).

Umorzenie udziału wymaga – z wyłączeniem umorzenia automatycznego, o czym w dalszej części – także uchwały zgromadzenia wspólników, która powinna określać w szczególności podstawę prawną umorzenia i wysokość wynagrodzenia przysługującego wspólnikowi za umorzony udział.

Zgodnie z przepisami Kodeksu spółek handlowych (KSH) wyróżnia się trzy rodzaje umorzenia:

– umorzenie dobrowolne – następuje za zgodą wspólnika;

– umorzenie przymusowe – dokonywane bez zgody wspólnika, a nawet wbrew jego woli;

– umorzenie automatyczne – następuje samoczynnie po ziszczeniu się określonego w umowie spółki zdarzenia.

Każdy z tych rodzajów umorzenia pełni określone funkcje i może być stosowany w różnych okolicznościach, zależnie od potrzeb spółki, jej wspólników oraz postanowień jej umowy.

Procedura umorzenia dobrowolnego udziałów

Umorzenie dobrowolne udziałów następuje za zgodą wspólnika w drodze ich nabycia przez spółkę. Może mieć charakter odpłatny lub, za zgodą wspólnika, odbyć się bez wynagrodzenia. Przepisy prawa nie precyzują formy, w jakiej powinny zostać wyrażone powyższe zgody. W praktyce oświadczenia te zamieszcza się w protokole zgromadzenia wspólników, na którym podjęto uchwałę o umorzeniu udziałów, w treści umowy nabycia udziałów własnych zawartej między spółką a wspólnikiem lub w osobnym pisemnym dokumencie. Chodzi o to by w razie sporu spółka mogła wykazać, że zgoda o określonej treści rzeczywiście została udzielona przez wspólnika.

Zgoda nie może być blankietowa tzn. powinna odnosić się do konkretnego planowanego umorzenia i wskazywać m.in. liczbę udziałów i kwotę wynagrodzenia.

KSH nie określa szczegółowego przebiegu procedury umorzenia dobrowolnego. Można go jednak uregulować w umowie spółki. W większości przypadków dokument ten nie zawiera jednak szczegółowych zapisów dotyczących przebiegu tej procedury, co prowadzi do stosowania w  praktyce następujących wariantów jej realizacji.

– Wariant pierwszy – uchwała autoryzująca. Procedura rozpoczyna się od podjęcia przez zgromadzenie wspólników uchwały upoważniającej zarząd do nabycia udziałów. Tzw. uchwała autoryzująca może określać maksymalną liczbę udziałów podlegających nabyciu oraz ich cenę np. w tzw. widełkach. W kolejnym kroku spółka zawiera umowę nabycia udziałów własnych, która powinna mieć formę z podpisami notarialnie poświadczonymi. Następnie zgromadzenie wspólników podejmuje uchwałę o umorzeniu udziałów oraz, jeśli umorzenie wiąże się z obniżeniem kapitału zakładowego, uchwałę o jego obniżeniu i zmianie umowy spółki.

– Wariant drugi – uchwała umorzeniowa, ale pod warunkiem zawieszającym. Drugi wariant pomija etap uchwały autoryzującej. Zamiast tego zgromadzenie wspólników od razu podejmuje uchwałę o umorzeniu udziałów, jednak jej skuteczność zostaje uzależniona od skutecznego nabycia udziałów przez spółkę na warunkach wskazanych w uchwale.

Chwila, w której następuje umorzenie udziałów, zależy od wybranego wariantu oraz sposobu finansowania wynagrodzenia za umarzane udziały. Jeśli umorzenie jest finansowane z czystego zysku lub odbywa się nieodpłatnie to co do zasady: w pierwszym wariancie umorzenie następuje w momencie podjęcia uchwały o umorzeniu, w drugim – z chwilą nabycia udziałów przez spółkę. W przypadku umorzenia wymagającego obniżenia kapitału zakładowego, umorzenie staje się skuteczne z chwilą rejestracji obniżenia w rejestrze przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego.

Umorzenie przymusowe

Przymusowe umorzenie udziałów wymaga nie tylko spełnienia określonych powyżej ogólnych warunków formalnych, ale ponadto precyzyjnego określenia przesłanek oraz trybu jego przeprowadzenia w umowie spółki. Oznacza to, że umowa spółki powinna zawierać szczegółowy opis procedury umorzenia przymusowego, w praktyce powielane są w tym zakresie przepisy KSH, a przede wszystkim enumeratywne i jednoznaczne określenie przesłanek uzasadniających takie działanie.

PRZYKŁAD:

Udział wspólnika może zostać umorzony bez zgody wspólnika (umorzenie przymusowe) w przypadku:

1) niewykonania lub nienależytego wykonania przez wspólnika ciążących na nim wobec spółki zobowiązań wynikających z uchwały zgromadzenia wspólników w przedmiocie podwyższenia kapitału zakładowego spółki i wniesienia wkładów do spółki lub uiszczenia dopłat do spółki;

2) niewykonania lub nienależytego wykonania przez wspólnika ciążących na nim wobec spółki zobowiązań do powtarzających się świadczeń niepieniężnych wynikających z umowy spółki;

3) podjęcia lub prowadzenia przez wspólnika działań konkurencyjnych wobec spółki lub działań mogących narazić spółkę na szkodę.

W przypadku umorzenia przymusowego uchwała wspólników dodatkowo powinna zawierać uzasadnienie. Uzasadnienie stanowi zatem obligatoryjny element uchwały umorzeniowej. Celem tego wymogu jest zapewnienie wspólnikowi, którego udziały podlegają umorzeniu, możliwości zapoznania się z przyczynami podjęcia uchwały oraz ewentualnego odniesienia się do nich w razie jej zaskarżenia do sądu.

Przepisy KSH nie nakładają obowiązku określenia w umowie spółki wysokości wynagrodzenia za przymusowo umarzane udziały ani mechanizmu jego ustalania. Kwota ta powinna zostać określona w uchwale o umorzeniu udziałów. W celu ochrony interesów wspólnika ustawodawca przewidział jedynie minimalny poziom wynagrodzenia, wskazując, że nie może być ono niższe niż wartość netto aktywów przypadająca na dany udział, wykazana w sprawozdaniu finansowym za ostatni rok obrotowy, pomniejszona o kwotę przeznaczoną do podziału między wspólników.

Przymusowe umorzenie udziałów inicjuje ziszczenie się przesłanki określonej w umowie spółki. W takiej sytuacji konieczne jest zwołanie zgromadzenia wspólników, na którym podejmowana jest uchwała o umorzeniu udziałów. Uchwała ta powinna określać podstawę prawną umorzenia, jego uzasadnienie, wysokość wynagrodzenia oraz dane wspólnika, którego udziały podlegają umorzeniu, wraz z ich liczbą. Jeśli umorzenie przymusowe wiąże się z obniżeniem kapitału zakładowego, konieczne jest podjęcie dodatkowej uchwały o jego obniżeniu i zmianie umowy spółki. W takim przypadku umorzenie staje się skuteczne z chwilą rejestracji obniżenia w rejestrze przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego. A jeżeli umorzenie jest finansowane z czystego zysku to następuje w momencie podjęcia uchwały o umorzeniu.

Umorzenie automatyczne

Umorzenie automatyczne stanowi szczególny rodzaj umorzenia przymusowego, z tą zasadniczą różnicą, że następuje ono po zaistnieniu określonego zdarzenia, bez konieczności podejmowania uchwały o umorzeniu przez zgromadzenie wspólników. W związku z tym specyficznym charakterem umorzenia, umowa spółki powinna bardzo precyzyjnie określać to zdarzenie, tak aby możliwe było jego obiektywne stwierdzenie.

PRZYKŁAD:

Udziały ulegają automatycznemu umorzeniu bez powzięcia uchwały zgromadzenia wspólników w przypadku:

1) śmierci wspólnika, gdy żadni spadkobiercy lub zapisobiercy nie zgłoszą się do spółki w ciągu roku od daty śmierci. Przesłanka powodująca umorzenie udziałów następuje w następnym dniu po upływie roku od daty śmierci wspólnika,

2) podjęcia lub prowadzenia przez wspólnika działań stanowiących czyny nieuczciwej konkurencji wobec spółki albo na szkodę spółki, potwierdzonych prawomocnym orzeczeniem sądowym, wszystkie udziały tego wspólnika ulegają umorzeniu bez powzięcia uchwały zgromadzenia wspólników (umorzenie automatyczne). Przesłanka powodująca umorzenie udziałów następuje z dniem uprawomocnienia się orzeczenia sądowego, o którym mowa w zdaniu poprzednim.

Jeżeli umorzenie automatyczne wiąże się z obniżeniem kapitału zakładowego, zarząd spółki jest zobowiązany do podjęcia uchwały o jego obniżeniu. Takie umorzenie automatyczne staje się skuteczne dopiero po zarejestrowaniu obniżenia w rejestrze przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego. W przypadku finansowania umorzenia automatycznego z czystego zysku, udział ulega umorzeniu w razie ziszczenia się określonego zdarzenia. Wydaje się, że w przypadku tego rodzaju umorzenia automatycznego, zarząd spółki powinien podjąć uchwałę stwierdzającej wystąpienie zdarzenia. Uchwała taka będzie miała charakter deklaratoryjny czyli potwierdzający datę wystąpienia zdarzenia i tym samym chwilę, w której nastąpiło umorzenie udziałów (vide wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 13 kwietnia 2017 r. I ACa 1536/15).

Wynagrodzenie za umarzane udziały

Przepisy KSH nie wprowadzają ograniczeń co do wysokości wynagrodzenia przysługującego wspólnikowi w związku z umorzeniem jego udziałów. Jedynym wyjątkiem jest sytuacja umorzenia przymusowego lub automatycznego, gdzie wynagrodzenie nie może być niższe niż wartość netto aktywów przypadająca na dany udział, wykazana w sprawozdaniu finansowym za ostatni rok obrotowy, pomniejszona o kwotę przeznaczoną do podziału między wspólników.

W przypadku umorzenia dobrowolnego wysokość wynagrodzenia może zostać swobodnie ustalona przez spółkę i wspólnika. Natomiast w przypadku umorzenia przymusowego lub automatycznego, jego wysokość – z zastrzeżeniem ustawowego minimum – określa uchwała zgromadzenia wspólników lub decyzja zarządu. Optymalnym rozwiązaniem z perspektywy wspólnika jest ustalenie wynagrodzenia na poziomie wartości rynkowej udziałów, czyli kwoty, którą mógłby uzyskać w przypadku ich sprzedaży do osoby trzeciej.

Pojawia się jednak wątpliwość czy przepisy KSH nie ograniczają swobody w zakresie określenia wysokości wynagrodzenia. Należy bowiem zauważyć, że art. 199 § 6 i § 7 KSH wskazują na dwa źródła bilansowego finansowania wynagrodzenia za umarzane udziały, a mianowicie czysty zysk oraz obniżenie kapitału zakładowego. Jak wskazał Sąd Okręgowy w Łodzi w uzasadnieniu do postanowienia z 16 maja 2014 r. (sygnatura XIII Ga 644/13) nie stanowi to jednak ograniczenia co do samej wysokości wynagrodzenia, przy obniżeniu kapitału zakładowego przez umorzenie udziałów, przyznane wspólnikowi wynagrodzenie za umorzone udziały może przewyższać ich wartość księgową i uwzględniać ich wartość rynkową. W stanie faktycznym, w którym zapadło przywołane postanowienie, kwota wynagrodzenia za umarzane udziały przewyższała zysk za ostatni rok obrotowy oraz posiadane przez spółkę kapitały zakładowy oraz zapasowy.

W KSH przewidziano – dla każdego rodzaju umorzenia – dwa sposoby umorzenia udziałów: pierwsze, umorzenie powiązane z obniżeniem kapitału zakładowego (art. 199 § 7 KSH), oraz drugie, umorzenie finansowane z czystego zysku (art. 199 § 6 KSH), które nie wymaga obniżenia kapitału zakładowego. Pojęcie „czystego zysku” oznacza tu kwotę, jaka może zostać przeznaczona do wypłaty do wspólników spółki, określoną zgodnie z przepisem art. 192 KSH. Zgodnie z tym przepisem kwota przeznaczona do podziału między wspólników nie może przekraczać zysku za ostatni rok obrotowy, powiększonego o niepodzielone zyski z lat ubiegłych oraz o kwoty przeniesione z utworzonych z zysku kapitałów zapasowego i rezerwowych, które mogą być przeznaczone do podziału. Kwotę tę należy pomniejszyć o niepokryte straty, udziały własne oraz o kwoty, które zgodnie z ustawą lub umową spółki powinny być przekazane z zysku za ostatni rok obrotowy na kapitały zapasowy lub rezerwowe.

Wynagrodzenie za umorzone udziały może zostać wypłacone jednorazowo albo w ratach. W przypadku umorzenia dobrowolnego warunki wypłaty wynagrodzenia może określać zawierana pomiędzy spółką i wspólnikiem umowa nabycia udziałów w celu umorzenia. W przypadku umorzenia przymusowego oraz automatycznego warunki te określa, odpowiednio, uchwała zgromadzenia wspólników oraz uchwała zarządu.

Podział sposobów umorzenia z uwagi na źródła finansowania ma istotne konsekwencje w zakresie obowiązku przeprowadzenia tzw. postępowania konwokacyjnego. Konwokacja, czyli procedura wezwania wierzycieli spółki do zgłaszania ewentualnych roszczeń, jest obowiązkowa w przypadku umorzenia połączonego z obniżeniem kapitału zakładowego. Jej celem jest ochrona wierzycieli przed potencjalnym uszczupleniem majątku spółki. Zgodnie z art. 264 § 1 KSH, zarząd spółki zobowiązany jest niezwłocznie ogłosić uchwałę o obniżeniu kapitału zakładowego oraz wezwać wierzycieli do zgłaszania sprzeciwu w terminie trzech miesięcy od dnia ogłoszenia. Wierzyciele, którzy zgłoszą sprzeciw, powinni zostać przez spółkę zaspokojeni lub zabezpieczeni. Jeżeli jednak umorzenie udziałów finansowane jest w całości z czystego zysku, nie wiąże się ono z obniżeniem kapitału zakładowego, a tym samym nie zachodzi potrzeba przeprowadzenia postępowania konwokacyjnego.

Roszczenie o wypłatę wynagrodzenia za umorzone udziały powstaje w momencie ich nabycia przez spółkę, ale termin jego wymagalności zależy już od źródła finansowania. W przypadku umorzenia finansowanego poprzez obniżenie kapitału zakładowego, wynagrodzenie staje się wymagalne najwcześniej z chwilą wpisu obniżenia kapitału do rejestru przedsiębiorców KRS. Wcześniejsza wypłata mogłaby naruszyć zakaz zwrotu wkładów przewidziany w art. 189 § 1 KSH. Zgodnie z tym przepisem w czasie trwania spółki nie wolno zwracać wspólnikom wniesionych wkładów tak w całości, jak i w części, chyba że przepisy niniejszego działu stanowią inaczej. W przypadku umorzenia finansowanego czystym zyskiem, wynagrodzenie staje się wymagalne co do zasady z chwilą nabycia udziałów przez spółkę.

Skutki podatkowe umorzenia

1. Skutki po stronie spółki:

Wypłata wynagrodzenia umorzeniowego w pieniądzu nie generuje dla spółki dochodu podlegającego opodatkowaniu. Innymi słowy, spółka nie zarabia na nabyciu i umorzeniu własnych udziałów – z punktu widzenia CIT operacja pozostaje neutralna.

W przypadku, gdy spółka celem spełnienia zobowiązania wypłaty wynagrodzenia umorzeniowego przekazuje udziałowcowi wynagrodzenie w naturze (np. nieruchomość czy udziały w innej spółce) powoduje to konsekwencje w CIT po stronie spółki. Tego typu zdarzenie traktowane analogicznie jak sprzedaż majątku i spółka rozpozna przychód w wysokości większej z dwóch kwot – nominalnej wartości wynagrodzenia umorzeniowego wyrażonej w uchwale umorzeniowej lub wartości rynkowej przekazywanego składnika majątku. Od tak ustalonego przychodu spółka odejmie historyczne wydatki poniesione na nabycie przenoszonego składnika majątku a dochód opodatkuje według właściwe dla niej stawki (9 lub 19 proc.).

Z kolei umorzenie dobrowolne bez wynagrodzenia jest zgodnie z utrwaloną linią interpretacyjną neutralne dla spółki. Spółka nie ponosi natomiast w żadnym razie ciężaru podatku od czynności cywilnoprawnych (PCC) ani VAT, gdyż umorzenie nie jest traktowane jako dostawa towarów czy odpłatne świadczenie usług. Zgodnie z utrwaloną linią interpretacyjną, tego typu transakcje są wyłączone z PCC oraz niepodlegające VAT.

2. Skutki po stronie wspólnika będącego osobą fizyczną:

A) Umorzenie dobrowolne

– Z punktu widzenia podatku dochodowego (PIT) traktowane jest jak sprzedaż udziałów.

– Przychodem jest wynagrodzenie umorzeniowe, a kosztem – historyczne wydatki poniesione na nabycie udziałów (np. cena zapłacona za nabyte udziały lub wartość wkładów do spółki wniesiona celem nabycia udziałów lub zwiększenia ich wartości nominalnej).

– Opodatkowanie następuje 19-proc. stawką PIT, przy czym w przypadku umorzenia dobrowolnego płatnikiem podatku PIT nie jest spółka (wspólnik rozlicza się samodzielnie w zeznaniu rocznym PIT-38).

– Umorzenie dobrowolne bez wynagrodzenia jest neutralne dla wspólnika, bo nie uzyskuje on przychodu.

– Źródło finansowania umorzenia udziałów oraz rodzaj umorzenia nie ma wpływu na kwalifikację podatkową.

B) Umorzenie przymusowe / automatyczne

– Podlega opodatkowaniu 19-proc. PIT od nadwyżki wynagrodzenia umorzeniowego ponad historyczne koszty nabycia udziałów.

– Płatnikiem podatku jest w tym przypadku spółka, co oznacza, że to ona pobiera i przekazuje do urzędu skarbowego 19 proc. należnego podatku.

– Zwolnienia właściwe dla dywidend (dywidendowe zwolnienie z podatku u źródła itp.) nie znajdują tu zastosowania.

– Brak PCC i VAT.

– Źródło finansowania umorzenia udziałów nie ma wpływu na kwalifikację podatkową.

3. Skutki po stronie wspólnika będącego osobą prawną:

– Wynagrodzenie za umarzane udziały stanowi przychód w CIT wspólnika. Koszt podatkowy stanowi cena (lub wartość wkładów) historycznie poniesiona na nabycie/objęcie udziałów.

– Spółka nie skorzysta z tzw. zwolnienia dywidendowego wynikającego z Dyrektywy Parent-Subsidiary, gdyż polski przepis ją implementujący nie rozciąga zwolnienia na otrzymane wynagrodzenie umorzeniowego.

– Źródło finansowania umorzenia udziałów oraz rodzaj umorzenia nie ma wpływu na kwalifikację podatkową.

Przykładowa kalkulacja podatkowa (osoba fizyczna)

Poniższa tabela obrazuje uproszczoną symulację podatku do zapłaty w przypadku umorzenia udziałów wspólnika będącego osobą fizyczną:

 

UWAGA!

W praktyce, jeżeli operacja byłaby umorzeniem dobrowolnym, spółka pełniłaby rolę płatnika 19-procentowego zryczałtowanego PIT. Podatek zostałby odprowadzony przez spółkę od razu przy wypłacie, a spółka wpłaciłaby go do 7-ego dnia kolejnego miesiąca. W przypadku umorzenia dobrowolnego należy rozliczyć podatek w deklaracji PIT-38 składanej do końca kwietnia kolejnego roku podatkowego.

Specyfika zagranicznego udziałowca

W przypadku zagranicznego udziałowca, którego udziały są umarzane, skutki podatkowe będą się różnić, o ile kraj rezydencji podatkowej takiego udziałowca ma podpisaną z Polską umowę o unikaniu podwójnego opodatkowania.

W sytuacji umorzenia dobrowolnego, takie zdarzenie na gruncie większości umów o unikaniu podwójnego opodatkowania będzie kwalifikowane jako sprzedaż majątku. Jako takie, będzie zazwyczaj opodatkowane jedynie w kraju rezydencji udziałowca, chyba że spółka, której udziału są umarzane jest tzw. spółką nieruchomościową a umowa zawiera tzw. klauzulę nieruchomościową. Klauzula nieruchomościowa stanowi, że sprzedaż (lub inne zbycie także celem dobrowolnego umorzenia) udziałów w spółce, której majątek składa się głównie z majątku nieruchomego jest opodatkowana także w kraju rezydencji spółki, której udziały są umarzane W takim przypadku, zagraniczny udziałowiec będzie mógł zasadniczo pomniejszyć podatek w swoim kraju rezydencji o podatek zapłacony w Polsce (tzw. metoda kredytu podatkowego).

Z kolei w przypadku umorzenia przymusowego lub automatycznego, takie zdarzenie będzie opodatkowane w Polsce analogicznie jak dywidenda i z zastosowaniem obniżonej – lub w przypadku udziałowca będącego osobą prawną – niekiedy wręcz zerowej stawki opodatkowania.