Postępowanie karne skarbowe wiąże się z wieloma zagrożeniami dla przedsiębiorcy. Aby zmniejszyć ryzyka, warto wprowadzić procedury podatkowe, przeprowadzać audyty, prowadzić szkolenia dla zarządu i pracowników i szybko reagować na błędy.
Odpowiedzialność karna skarbowa nie jest tym samym co odpowiedzialność podatkowa. Nałożenie kary, np. grzywny lub pozbawienia wolności, nie zwalnia z obowiązku zapłaty należnego podatku.
Mogą zdarzyć się przypadki, w których równolegle z postępowaniem podatkowym wszczynane jest postępowanie karne skarbowe. Może również dojść do sytuacji, w której oba postępowania toczą się niezależnie od siebie, tj. organy ścigania uznają, że w danym stanie faktycznym doszło do popełnienia czynu zabronionego, a organy podatkowe nie stwierdzą żadnych nieprawidłowości na gruncie ustaw podatkowych (takie sytuacje to rzadkość). Jest też trzecia możliwość – postępowanie podatkowe może być prowadzone wobec podatnika, który w świetle przepisów kodeksu karnego skarbowego nie popełnił czynu zabronionego (bo np. nie można przypisać mu winy lub działał nieumyślnie).
Kodeks karny skarbowy (k.k.s.) reguluje odpowiedzialność przedsiębiorców za przestępstwa i wykroczenia związane z podatkami, cłami lub obrotem dewizowym. W ustawie tej opisane są również zasady składania czynnego żalu – istotnego zwłaszcza w przypadku złożenia spóźnionych deklaracji.
Co grozi za przestępstwa i wykroczenia skarbowe?
Za popełnienie przestępstwa skarbowego grozi kara grzywny wymierzana w stawkach dziennych, kara ograniczenia wolności lub kara pozbawienia wolności. Za wykroczenia (czyny „mniejszej wagi”) można natomiast sprawcę ukarać poprzez nałożenie grzywny, tym razem określanej kwotowo. Wykroczenie odnosi się do przypadków, kiedy kwota uszczuplonej należności nie przekracza 5-krotnej wysokości minimalnego wynagrodzenia (w 2025 r. jest to 23 330 zł).
Czy aby sprawca został ukarany, jego czyn musi być zawiniony?
Każdy czyn karalny (przestępstwo lub wykroczenie) musi być zawiniony. Wina potocznie może być rozumiana jako możliwość zarzucenia danej osobie, że po prostu źle postąpiła. Dlatego okolicznościami wyłączającymi winę jest np. młody wiek albo usprawiedliwiony błąd.
Wymóg zawinienia oznacza, że na podstawie k.k.s. odpowiedzialność ponosić mogą tylko osoby fizyczne (nie sposób opisać stanu psychicznego spółki).
Przykład
Jeśli to spółka nie opłaciła należnego podatku (np. na skutek niedozwolonej optymalizacji podatkowej), to konsekwencje spadną na członków zarządu lub głównych księgowych.
Zgodnie z art. 9 § 3 k.k.s. za przestępstwa skarbowe lub wykroczenia skarbowe odpowiada także ten, kto na podstawie przepisu prawa, decyzji właściwego organu, umowy lub faktycznego wykonywania zajmuje się sprawami gospodarczymi, w szczególności finansowymi.
Przykład
Członek zarządu odpowiada – na podstawie kodeksu spółek handlowych – za prowadzenie spraw spółki i jej reprezentację. Co do zasady fakt delegowania obowiązków nie zwalnia zarządu z odpowiedzialności. Członkowie zarządu zobowiązani są do należytego prowadzenia spraw spółki, więc powinni też wiedzieć o uchybieniach np. w zakresie obowiązków podatkowych.
Przedsiębiorca powinien być także świadomy tego, że niektóre czyny związane z oszustwami podatkowymi mogą być ścigane nie tylko na podstawie k.k.s., ale również kodeksu karnego (k.k.), zwłaszcza w zakresie wyłudzeń VAT. Przykładowo art. 270a k.k. przewiduje odpowiedzialność karną za posługiwanie się podrobioną fakturą w celu wpływania na wysokość podatku lub jego zwrot. W przypadku oszustw dotyczących wysokich kwot podatku (ponad 10 mln zł) kara pozbawienia wolności może wynosić aż 25 lat.
Jakie są najczęstsze błędy popełniane przez przedsiębiorców, które mogą skutkować odpowiedzialnością na podstawie kodeksu karnego skarbowego?
Wielu przedsiębiorców nie zdaje sobie sprawy, że „zwykłe” zaniedbania mogą doprowadzić do poważnych konsekwencji na gruncie k.k.s. Idealne przykłady to:
– przedsiębiorca, który wysłał JPK dzień po terminie i dostał zarzut z k.k.s.,
– spółka, w której prezes „nie zajmował się podatkami”, a jednak postawiono mu zarzuty związane z niewpłacaniem podatku w terminie,
– firma usługowa, która nieświadomie brała udział w karuzeli VAT.
Przykładowo zgodnie z kodeksem:
– niezłożenie deklaracji podatkowej lub złożenie jej po terminie jest zagrożone karą grzywny do 44 792 640 zł lub karą pozbawienia wolności do pięciu lat (najkrócej kara trwa pięć dni) albo obiema tymi karami łącznie (art. 54 k.k.s.);
– takimi samymi karami zagrożone jest złożenie nierzetelnej deklaracji (art. 56 k.k.s.), czyli jedno z najczęściej zarzucanych przedsiębiorcom przestępstw; dzieje się tak gdy organ podatkowy po wszczęciu kontroli wymierza podatek w wysokości wyższej niż zadeklarowana przez podatnika;
– uporczywe niewpłacanie podatków w terminie (art. 57 k.k.s.) jest wykroczeniem skarbowym, a zatem podlega karze grzywnie w maksymalnej wysokości do 93 320 zł;
– nierzetelne prowadzenie ksiąg jest zagrożone karą grzywny do 14 930 880 zł; może to wystąpić w przypadku nieprawidłowego zakwalifikowania przez księgowego zdarzenia gospodarczego lub na skutek dokonanych ustaleń w postępowaniu podatkowym, które będą miały przełożenie na księgi rachunkowe;
– wadliwe wystawienie faktury lub rachunku podlega karze grzywny w maksymalnej wysokości do 11 198 160 zł (art. 62 k.k.s.).
Dlaczego ww. czyny mogą mieć poważne skutki?
Z pozoru „niewinne” sytuacje takie jak spóźnianie się z płatnością podatku lub złożeniem deklaracji albo błędy na fakturze mogą skutkować odpowiedzialnością karną skarbową.
Z udostępnionych w ostatnim czasie statystyk Ministerstwa Finansów wynika, że z roku na rok wzrasta efektywność wszczynanych wobec przedsiębiorców kontroli podatkowych. Dodatkowo rok do roku zwiększa się liczba prowadzonych czynności sprawdzających.
Jakie to ma znaczenie w kontekście odpowiedzialności karnej skarbowej? Najczęściej jest tak, że to działania organów skarbowych dają impuls organom ścigania do wszczynania postępowań karnych i karnych skarbowych. Rzadko pierwszy o „błędzie” rachunkowym czy nieprawidłowej stawce w VAT wie prokurator.
Oznacza to, że im większe zainteresowania fiskusa sprawami podatkowymi przedsiębiorcy, tym większe ryzyko, że organy natkną się na jakieś błędy, które mogą skutkować odpowiedzialnością na gruncie k.k.s. Z tych samych statystyk ministerstwa podano, że skuteczność kontroli jest na poziomie 98 proc. i stale rośnie. Wniosek nasuwa się jeden – im więcej kontroli, tym więcej potencjalnych czynów zabronionych.
Jakie mogą być konsekwencje popełnienia czynów sankcjonowanych w k.k.s.?
Dbałość o prawidłowe rozliczenia jest istotna na każdym etapie działalności. W obecnym stanie prawnym organy podatkowe mogą prowadzić postępowania dotyczące rozliczeń nawet sprzed 10–15 lat. Wynika to z częstego wszczynania postępowań karnych skarbowych, które zawieszają bieg terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego. Niedostrzeżone pomyłki lub brak reakcji mogą zatem prowadzić do wielu negatywnych konsekwencji – lawinowo. Wystarczy wszczęcie kontroli, w której organ zakwestionuje zadeklarowaną wysokość podatku. Potencjalne konsekwencje:
– określenie zobowiązania przez organ w wyższej wysokości niż wynikająca z deklaracji np. CIT-8;
– w razie odmowy zapłaty podatku wszczęcie egzekucji (zajęcie rachunków bankowych i inne konsekwencje uciążliwe dla prowadzenia działalności gospodarczej) lub wieloletni i kosztowny spór z fiskusem;
– zawiadomienie przez organ podatkowy prokuratury lub innych organów ścigania oraz wszczęcie postępowania karnego;
– potencjalna odpowiedzialność podatkowa członków zarządu za okres pełnienia funkcji;
– wykryte błędy w jednym okresie mogą stać się impulsem do rozszerzenia postępowań podatkowych na kolejne lata;
– wszczęcie postępowania karnego skarbowego i karnego, co wiąże się nierzadko z zarzutami, przeszukaniami, blokadą rachunków bankowych, czy nawet tymczasowym aresztem.
Z dnia na dzień kontrola może się więc przerodzić w postępowanie karne skarbowe i wywołać wiele nieprzyjemnych skutków, ponieważ skazanie za przestępstwo lub wykroczenie skarbowe:
– osłabia wiarygodność i reputację firmy,
– może utrudnić ubieganie się o dofinansowania lub o dotacje państwowe,
– może wykluczać z postępowania o zamówienia publiczne.
Dlatego tak istotna jest świadomość przedsiębiorcy o zasadach odpowiedzialności karnej skarbowej, a także wewnętrzne procedury zapobiegające nieprawidłowościom.
Jak się zabezpieczyć przed odpowiedzialnością?
Zawczasu należy:
– wprowadzić podstawowe procedury podatkowe,
– zadbać o jasną komunikację z działami księgowymi,
– wprowadzenie audytów podatkowych,
– szybko reagować na dostrzeżone błędy (np. składając czynny żal),
– prowadzić szkolenia dla zarządu i pracowników w zakresie ryzyka odpowiedzialności karnej skarbowej i na temat jej przeciwdziałania,
– mieć świadomość, że czynności sprawdzające/kontrola podatkowa zawsze niosą ryzyko wszczęcia postępowania karnego skarbowego.
Podstawa prawna:
ustawa z 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn. Dz.U. z 2025 r., poz. 633)
Zdaniem autorki
Dominika Kasińska, adwokat, associate w kancelarii Tomczykowski Tomczykowska
Świadomość i dobre procedury dają przedsiębiorcy spokój, są inwestycją w bezpieczeństwo – tak jak polisa czy ochrona prawna. W polskich realiach przedsiębiorcy powinni jednak stosować zasadę ograniczonego zaufania do organów podatkowych i ścigania. Musimy pamiętać, że zarówno przedsiębiorcy, jak i aparat państwowy mają swoje funkcje, zadania i cele. Niestety jednym z największych zagrożeń dla biznesu w Polsce jest profiskalna polityka państwa i dość surowe traktowanie przedsiębiorców przez aparat KAS.
Wystarczy tylko spojrzeć na statystyki Ministerstwa Finansów dotyczące najczęściej kontrolowanych podatków. W latach 2019–2024 aż 61 proc. kontroli celno-skarbowych i 49 proc. podatkowych dotyczyło VAT. Najrzadziej kontrolowany jest natomiast CIT, który w porównaniu z VAT przynosi dość niskie dochody. Trudno oprzeć się wrażeniu, że za przedmiot kontroli urzędy wybierają te podatki, które są najbardziej zyskowne dla budżetu państwa.
Julia Cebula, paralegal w kancelarii Tomczykowski Tomczykowska
Niepokojący jest wzrost liczby czynności sprawdzających, przy zmniejszającej się liczbie kontroli. Dlaczego?
Ponieważ czynności sprawdzające nie są obwarowane tak dużym rygoryzmem prawnym jak kontrole. Przede wszystkim nie mają tzw. limitu czasowego. Organy mogą prowadzić je właściwie bez żadnych terminów i procedur ochronnych dla podatników. W przypadku kontroli ustawodawca przewidział nie tylko maksymalne terminy ich prowadzenia w zależności od wielkości podmiotu kontrolowanego, ale także wyposażył podatników w narzędzia umożliwiające skuteczną obronę wobec nadużyć kontrolujących.
To wszystko sprawia, że ryzyko wszczęcia postępowania karnego skarbowego wobec nawet drobnych przewinień rośnie. Oczywiście im bardziej „niewinny” błąd, tym mniejsza odpowiedzialność i sankcja karna. Warto jednak pamiętać, że postępowanie karne skarbowe wiąże się nie tylko z ryzykiem nałożenia wysokich kar finansowych i odsetek, lecz także z ryzykiem kary pozbawienia wolności, zakazu prowadzenia określonej działalności oraz blokady rachunków bankowych. Przede wszystkim jednak to ryzyko wielkiego stresu i strachu przed utratą płynności finansowej i ograniczeniem możliwości zaspokajania potrzeb własnych i swoich najbliższych.